Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής – Μέρος Α’

Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής – Μέρος Α’

Μια συνοπτική ματιά στη Θεωρία της Λογοτεχνίας

 

Ο διαχωρισμός και η κατάταξη των κειμένων της λογοτεχνίας σε ειδικές επιμέρους κατηγορίες πηγάζει από την ανάγκη του ανθρώπου να ταξινομεί τα αντικείμενα που εξετάζει. Η έννοια της ''Λογοτεχνίας'' και ''Λογοτεχνικότητας'' επηρεάζονται από τις εκάστοτε προσεγγίσεις της θεωρίας και της κριτικής.

''Λογοτεχνικά γένη ονομάζονται οι ευρείες κατηγορίες λογοτεχνημάτων, στις οποίες εντάσσονται τα επιμέρους λογοτεχνικά είδη. Ποιά και πόσα είναι τα γένη εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από την εκάστοτε λογοτεχνική θεωρία. Η παλαιότερη διάκριση ορίζει τρία λογοτεχνικά γένη: το έπος, το δράμα και τη λυρική ποίηση. Στην ελληνική βιβλιογραφία συναντάμε ως πρωταρχική τη διάκριση των λογοτεχνικών έργων στις τρεις μεγάλες κατηγορίες: ποίηση, πεζογραφία και θέατρο.'' (1)

Στην Ελληνική Γραμματολογία έχει καθιερωθεί η διάκριση της λογοτεχνίας σε Ποίηση, Πεζογραφία και Θέατρο, ενώ η Ποίηση διακρίνεται σε: Έπος, Λυρική Ποίηση και Δράμα (δραματική Ποίηση). Τα Ποιητικά είδη διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: Ωδή (Σαπφώ, Αλκαίος), Ύμνος (Σολωμός), Ελεγεία (Καρυωτάκης, Σικελιανός), Επίγραμμα (Ελύτης), Δίστιχο (Μαβίλης), Τραγούδι (Αστικά, Δημοτικά, Έντεχνα, Λαϊκά, Ρεμπέτικα κλπ), Παραλογή (Παπαμάρκος), Μπαλάντα (Καρυωτάκης, Κατσαρός), Μαντινάδα (Κρητικό παραδοσιακό), Σονέτο (Παλαμάς), Βιλανέλα (Τσιριμώκος), Μαδριγάλι (Παλαμάς, Λεονταρίτης), Πεζοποίημα (με έντονα στοιχεία λυρισμού, ρυθμό στη γλώσσα και λυρική υποκειμενικότητα, ενώ δεν έχει στιχουργική διάρθρωση και ομοιοκαταληξία), Χάικου (Σεφέρης), Λίμερικ ή Ληρολόγημα (Σεφέρης), Παντούμ (Σεφέρης), Οπτική ποίηση και Καλλιγράφημα (Ψαλτήρας, Σεφέρης).

Τα αντίστοιχα αφηγηματικά είδη της πεζογραφίας διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: Παροιμίες, Αφορισμοί, Αινίγματα, Διήγημα, Νουβέλα (ο όρος προέρχεται από το Ιταλικό Novella και παραπέμπει σε κάτι πρωτότυπο, νεοτεριστικό), Ευθυμογράφημα, Χρονογράφημα, Παραμύθι (λαϊκό, έντεχνο), Μυθιστόρημα, Δοκίμιο, Αυτοβιογραφία, Σάτιρα (παρωδία).

Με την όρο ''Λυρικός/η'' ή ''Λυρισμός'' εννοούμε όλα εκείνα τα ποιητικά στοιχεία που εμφανίζονται στο κείμενο το οποίο εκφράζει προσωπικά και υποκειμενικά συναισθήματα. Στη Λυρική ποίηση ο ποιητής περιγράφει σε πρώτο πρόσωπο μια εικόνα ή μια κατάσταση, χρησιμοποιώντας διηγηματικά στοιχεία. Αντίστοιχα στο Δράμα (δραματική ποίηση) ο ποιητής γράφει σε δεύτερο πρόσωπο παρουσιάζοντας επί σκηνής ιστορίες από συγκεκριμένο θέμα. Η Λυρική ποίηση είναι κατά κανόνα περιγραφική, περιγράφοντας εικόνες της ζωής των ανθρώπων, της φύσης, αλλά και των ανθρώπινων συναισθημάτων. Στη Λυρική ποίηση θα βρούμε στοιχεία μουσικότητας, σε ορισμένες περιπτώσεις ρυθμό (με ή χωρίς ομοιοκαταληξία), εικόνες μεταφορικές ή κυριολεκτικές, την υποκειμενικότητα του γράφοντος και φυσικά το φανταστικό και το ''παράλογο'' στοιχείο.

''Η ποιητική γλώσσα είναι διαποτισμένη από εικόνες (...) Οι αναφορές στη λυρική ποίηση, στο έπος, στο δράμα, γίνονται προς έναν κόσμο πλασματικό. Κόσμο της φαντασίας. Τα δηλούμενα σ' ένα μυθιστόρημα, σ' ένα ποίημα ή σ' ένα δράμα (δραματική ποίηση) δεν είναι αληθινά κατά κυριολεξία. Δεν είναι προτάσεις της λογικής. (...) Η ποιητική γλώσσα οργανώνει, συσφίγγει τα αποθέματα ''καθημερινής γλώσσας'' και καμιά φορά τα χειρίζεται κατά τρόπο βίαιο, καθώς προσπαθεί να μας συνεφέρει στην ενσυνειδησία και την προσοχή. (...) Ποιεί η γλώσσα σαν να λέμε αντί για αυτόν (τον ποιητή). (...) Η τέχνη στήνει κάποιο είδος πλαισίου που μεταφέρει τα δηλούμενα ενός καλλιτεχνήματος έξω από τον κόσμο της πραγματικότητας. Θα πρέπει όμως να έχουμε υπ' όψη μας ότι η διάκριση μεταξύ τέχνης και ''Μη τέχνης'', μεταξύ λογοτεχνίας και ''Μη λογοτεχνικής γλωσσικής εκφράσεως'' είναι ρευστή. Η αισθητική λειτουργία μπορεί να φθάνει και τις πιο ποικίλες γλωσσικές εκφράσεις. (...) Το κριτήριο σ' αυτή την περίπτωση είναι μόνο η ''αισθητική αξία'' ή η αισθητική αξία συνδιασμένη με κάποια ανωτερότητα νοημάτων. (...) Τα συνηθισμένα χαρακτηριστικά που υπογραμμίζονται είναι το ύφος, η σύνθεση και η ευρωστία της προβολής...''. (2)

Στο ίδιο βιβλίο γίνεται λόγος για την ''εκφραστική πλευρά'' του συγγραφέως όπου αποδίδεται ο τόνος και η στάση του ως ομιλητής του κειμένου. Καθώς επισημαίνονται και οι όροι ''μορφή'' και ''περιεχόμενο'' όταν πρόκειται για βαθύτερη ανάλυση του περιεχομένου και της τεχνικής.

Άλλωστε ''...όσο περισσότερο εντρυφούμε σε μια τέχνη τόσο εντείνεται η απόλαυση που μας προσφέρει. Και δεν εννοώ ότι η ευχαρίστησή μας μεγαλώνει, γιατί αυτοθαυμαζόμαστε επαινώντας τον εαυτό μας, που είμαστε τόσο έξυπνοι και εκλεκτικοί. Όχι, εννοώ ότι η ίδια η εμπειρία της επαφής που έχει κανείς με ένα έργο τέχνης εξελίσσεται και εμπλουτίζεται όσο οι γνώσεις μας αυξάνονται. Η γνώση εμπλουτίζει την εμπειρία και η απόλαυση είναι πιο έντονη...''  (3)

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η γέννηση της Ποίησης οφείλεται στο ένστικτο της μίμησης, της μίμησης με τη φωνή, της αισθητικής απόλαυσης από τον ήχο και τα νοήματα που αναπτύσσουν οι άλλοι. Ο ποιητικός λόγος είναι μια μίξη της καθομιλουμένης με ασυνήθιστες γλωσσικές μορφές, ενώ παρουσιάζει μια ιστορία χωρίς κενά και με πλοκή που δεν έχει χάσματα.

Η Ερμηνευτική, ο τομέας της Φιλοσοφικής έρευνας που πραγματεύεται την κατανόηση ως μια ιδιαίτερη μορφή εμπειρίας ''γίνεται η τέχνη του να τοποθετήσουμε, ερμηνεύοντας τα κείμενα, σ' ένα πλαίσιο διαφορετικό από αυτό του δημιουργού τους και του αρχικού τους κοινού, με απώτερο στόχο ν' ανακαλύψουμε νέες διαστάσεις της πραγματικότητας...'' (4)

Το Ύφος του συγγραφέα, άλλωστε, όπως υποστηρίζει ο Andre Maurois στο ''Ανοικτό γράμμα σ' ένα νέο'', είναι ''...το νύχι της ιδιοσυγκρασίας πάνω στη φύση. Το ίδιο τοπίο ιδωμένο από τον Renoir, από τον Van Gogh, από τον Seurat, θα αντανακλάσει τρία διαφορετικά είδη ύφους. Χωρίς την ιδιοσυγκρασία δεν υφίσταται ύφος. Σχεδόν κάθε άνθρωπος έχει μια Ιδιοσυγκρασία και η δυσκολία ξέρετε που βρίσκεται; Να μη την θάψετε κάτω από τη μονοτονία της κοινοτυπίας, μήτε κάτω από τις φανταχτερές εικόνες. Όσο πιο κοντά στο αντικείμενο στέκεται ο συγγραφέας και μεταχειρίζεται συγκεκριμένες λέξεις, τόσο περισσότερες πιθανότητες θα έχει για να αποκτήσει ύφος...''. (5)

Η υφολογία, η εξέταση του ύφους στο οποίο περιλαμβάνονται το λεξιλόγιο, οι φραστικοί τρόποι έκφρασης, οι γραμματικές και συντακτικές προτιμήσεις, θα δώσει τα συστατικά ενός έργου που θα επιτρέψουν στον κριτικό λογοτεχνίας να εισχωρήσει μέσα στην ανάλυση του περιεχομένου. Το νόημα ενός έργου και το νόημα της ζωής του δημιουργού συνδέονται αιτιακά. ''...Έτσι μπορούμε να βλέπουμε σε κάθε στιγμή τί πέρασε από τη ζωή του μέσα στο έργο και με τί τρόπο η προσωπική του πείρα μετουσιώθηκε σε τέχνη...''. Όπως και να πλησιάσουμε τα έργα του πνεύματος βρίσκουμε μέσα τους την παρουσία του χρόνου που δημιουργήθηκαν, της λεγόμενης ''Ιδεολογικής Ιστορίας'' που διαδραματίστηκαν. Αν κατορθώσει ο αναγνώστης να ξαναζήσει την λειτουργία της δημιουργίας τους, βλέποντας από το τέλος των γεγονότων της ιστορίας προς την αρχή, ακολουθώντας δηλαδή την αντίθετη γραμμή από αυτή που ακολούθησε ο δημιουργός, θα έχει στα χέρια του ένα άριστο εργαλείο για να αντιληφθεί την υφή τους.

''Ύστερα είδα ότι μέσα στην ποίηση, υπάρχει κάτι που είναι η τέχνη, δηλαδή η επεξεργασία. (...) Αυτό που εδόθηκε από την έμπνευση περνάει από μια επεξεργασία και η επεξεργασία αυτή το απομακρύνει από την αρχική του μορφή, το θολώνει από την πρώτη του καθαρότητα. (...) Πώς μπορεί ο κριτικός να αποδείξει την αρχική καθαρότητα, αγνότητα και ανιδιοτέλεια της ποιητικής δημιουργίας; Γιατί είναι δεδομένο ότι η γλώσσα φθείρει την πηγαία έμπνευση και αποπλανά την παρθένα πρόθεση του συγγραφέα..'' (6)

_____________________

Πηγές/Βιβλιογραφία: (1)''Εισαγωγή στην Νεοελληνική Φιλολογία'', ΣΕΑΒ 2015, Φ. Παππά, Α. Κατσιγιάννη, Λ. Διαμαντοπούλου. (2)''Θεωρία Λογοτεχνίας'', Δίρφος 6η έκδοση, των Rene Wellek & Austin Warren. (3) Βικιλεξικό (λήμμα Εντρυφώ). (4) ''Διδασκαλία της λογοτεχνίας'', Λιβάνης 2007, Π. Τσακρής. (5) 'Ανοικτό γράμμα σ' ένα νέο'', Δίπτυχο 1972, Andre Maurois. (6)''Το φάντασμα της θεωρίας'', Πλέθρον 1993, Δ. Δημηρούλης.

 

Άρθρα του Γιώργου Σ. Κόκκινου:

 Περί Φιλοσοφίας και Ποιητικής, Περί Συγγραφικής Τέχνης και Έκδοσης

- Επιτρέπεται αναδημοσίευση του παρόντος με αναφορά στην πηγή -

για το ιστολόγιο Πορφυράδα © Νοέμβριος 2021