Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής

Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής – Μέρος Ζ’

Μια συνοπτική ματιά στη Θεωρία της Λογοτεχνίας

Αλεξανδρινή εποχή και η γένεση του μυθιστορήματος

Κατά τους κλασικούς χρόνους, οι ποιητές επιδίδονται σε ένα ποιητικό είδος (τραγωδία, κωμωδία κλπ) και μέσα από αυτό ξεχωρίζουν, ενώ κατά την Αλεξανδρινή εποχή ο ίδιος ποιητής συνθέτει έργα που ανήκουν σε διαφορετικά ποιητικά είδη. Τα πρώτα ποιήματα αυτής της περιόδου είναι Ελεγείες, Επιγράμματα και Έπη. Η Αλεξανδρινή ποίηση έδωσε τα πιο πρωτότυπα και αξιόλογα έργα στα λεγόμενα μικρά ποιητικά είδη, όπως το Ειδύλλιο ή Βουκολικό ποίημα, τον Μίμο και το Επίγραμμα που προαναφέραμε.

Στον πεζό λόγο, μόνο ένα πολύ μικρό μέρος έφτασε σε μας από τα Αλεξανδρινά χρόνια, όμως αυτή η λογοτεχνία άσκησε μεγάλη επίδραση στα μετά-Αλεξανδρινά χρόνια και ακόμα μεγαλύτερη στη λατινική λογοτεχνία. Μετά την επιβίωση και τις επιδράσεις αυτές η Αλεξανδρινή παραγωγή σε πεζό λόγο κατέχει σημαντική θέση στη γραμματολογία.

Οι παπυρολογικές έρευνες έδειξαν ότι ως γραμματειακό είδος το μυθιστόρημα, γεννήθηκε πολύ πριν την δεύτερη Σοφιστική (2ος μ.Χ.). Το 1893 βρέθηκε σε πάπυρο του 1ου μ.Χ. αιώνα απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Νίνου, στο οποίο υπάρχει η βασική υπόθεση όλων των Ελληνικών μυθιστορημάτων, δηλαδή περιπέτειες και δοκιμασίες σε ξένες χώρες και θάλασσες ενός ερωτευμένου ζευγαριού που καταλήγουν πάντα σε ένα ευτυχισμένο τέλος. Οι ερευνητές πιστεύουν πως η προέλευση του μυθιστορήματος είναι μάλλον λαϊκή και όχι από τα ''γυμνάσματα'' της δεύτερης Σοφιστικής, Έτσι οι τοπικές ιστορίες μπόρεσαν να εξελιχθούν σε προσωπικό μυθιστόρημα και ο έρωτας όπως και τα υπόλοιπα ανθρώπινα συναισθήματα έπαψαν να έχουν απρόσωπο χαρακτήρα και απέκτησαν ανθρώπινο ενδιαφέρον μέσα στην Αλεξανδρινή εποχή. (1)

Καλλιτεχνικά κινήματα και χαρακτηριστικά της σύγχρονης ποίησης

Ο Ρομαντισμός είναι ένα καλλιτεχνικό κίνημα με τεράστια συμβολή στη διαμόρφωση της νεότερης ποίησης. Σχετίζεται με την έκφραση συναισθημάτων και τοποθετεί το υποκείμενο στο κέντρο του ενδιαφέροντος. Βασικά θέματα είναι η πατρίδα, η θρησκεία, η φύση, ο έρωτας. Με τον Νεορομαντισμό η έκφραση στρέφεται και στηρίζεται στα προσωπικά συναισθήματα, ενώ εξασθενεί ο δυναμικός και επαναστατικός χαρακτήρας του Ρομαντισμού. Στον Μεταμοντερνισμό η ποίηση αποδεσμεύεται από τα παραδοσιακά, εξωτερικά της χαρακτηριστικά και η έκφραση του περιεχομένου αποκτά ''πεζολογικό'' χαρακτήρα. Με τον Υπερρεαλισμό που χαρακτηρίζεται από τολμηρή και αντισυμβατική χρήση της γλώσσας, προβάλλεται περισσότερο η σημασία της φαντασίας, ενώ σαν καλλιτεχνικό κίνημα προτείνει μια διαφορετική αντιμετώπιση της τέχνης παραβιάζοντας τους τυπικούς-λογικούς τρόπους λειτουργίας της ποίησης σε μια προσπάθεια έκφρασης του υποσυνειδήτου. (2)

''... Θα ήταν επιπόλαιο να υιοθετήσουμε την ρομαντική πεποίθηση πως ο κόσμος μας θα ξεπεράσει από μόνος του την κρίση που τον ταλανίζει, άλλο τόσο άστοχο θα ήταν και να προαναγγέλλουμε – κάθε ευκαιρίας δοθείσης – την ολοκληρωτική του καταστροφή. Η καταδίκη του ουτοπισμού προς όφελος του ρεαλισμού είναι σήμερα υπόθεση εύκολη μα καταλήγει μονόδρομος προς την απελπισία. Ειδικά όταν ο ρεαλισμός επιβάλλει την αποδοχή καταστάσεων πραγματικά απαράδεκτων και τον συμβιβασμό με συνθήκες αξιωματικώς απάνθρωπες. Αυτά φαίνεται να επιτάσσει πράγματι ο ρεαλισμός σήμερα και υπήρξαν τόσο βαθιές και επώδυνες οι απογοητεύσεις μας, που πλέον αποδεχόμαστε τα πάντα ως έχουν, ενώ παράλληλα δεν μπορούμε τίποτα να αντικρίσουμε δίχως αποδοκιμασία· κι έτσι αναγκαστικά οδηγούμαστε σε έναν δυσοίωνο και ανώφελο μηδενισμό. (...) Ίσως τέτοια να είναι η περίπτωση σήμερα και γι' αυτό αρκετοί μιλούν για το δυσβάσταχτο αποτύπωμα δυστυχίας στις τέχνες, αλλά και για την παραγωγή λογοτεχνικής δυστυχίας· για βιβλία φορτισμένα με θύμο, φόβο, απογοήτευση μα και συνάμα ανίκανα να ανταποκριθούν στις ανάγκες των καιρών αφού ακόμη περιορίζονται στην στείρα απεικόνιση της δυστυχίας, στη διαρκή ανακύκλωση της απόγνωσης. (...) Άλλωστε, ο καλλιτέχνης έβρισκε πάντοτε το έργο του ως παράγωγο της εποχής του και άρρηκτα συνδεδεμένο με τα κοινωνικά και ιδεολογικά συμφραζόμενα. Ίσως εδώ να οφείλεται, μάλιστα, και το γεγονός πως η ελληνική λογοτεχνία ανθίζει μονάχα σε περιόδους κρίσης και ιδεολογικού αναβρασμού...'' (3)

Λογοτεχνική Θεωρία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2000, Τζόναθαν Κάλλερ

Τι είναι τελικά Λογοτεχνία; Η ίδια η λογοτεχνική θεωρία αναμιγνύει ιδέες από τη φιλοσοφία, τη γλωσσολογία, την ιστορία, την πολιτική θεωρία και την ψυχανάλυση. Όλα τα κείμενα όμως δεν είναι κατά κάποιο τρόπο ισότιμα. Μερικά κείμενα θεωρούνται πιο πλούσια, πιο δυνατά, πιο υποδειγματικά, πιο αγωνιστικά, πιο καίρια για τον ένα ή τον άλλο λόγο. Η διάκριση δεν θεωρήθηκε κεντρικής σημασίας διότι κάποια θεωρητικά έργα ανακάλυψαν αυτό που αποκαλέστηκε αργότερα ''Λογοτεχνικότητα'' των μη λογοτεχνικών φαινομένων. Ιδιότητες που συχνά θεωρούνταν λογοτεχνικές εμφανίζονται να κατέχουν καίρια θέση και σε μη λογοτεχνικά είδη λόγων.

''..Η ποιητική σχετίζεται στενά με την ρητορική, η οποία ήδη από τους κλασικούς χρόνους υπήρξε η μελέτη των γλωσσικών μέσων πειθούς και έκφρασης: των τεχνικών της γλώσσας και της σκέψης που μπορούν να χρησιμοποιηθούν προκειμένου να κατασκευαστούν λόγοι δραστικά αποτελεσματικοί. (...) Η μεσαιωνική και αναγεννησιακή παράδοση, ωστόσο, εξομοίωσαν τις δυο τους: η ρητορική έγινε η τέχνη της ευγλωττίας και η ποίηση (από τη στιγμή που προσπαθεί να διδάξει, να τέρψει και να συγκινήσει), μια ανώτερη βαθμίδα αυτής της τέχνης. (...) Η λογοτεχνία εξαρτάται από τα ρητορικά σχήματα, όμως εξαρτάται και από ευρύτερες δομές και ειδικά τα λογοτεχνικά είδη. Η λογοτεχνική θεωρία που καταγίνεται πρώτιστα με την ποίηση εξετάζει μεταξύ άλλων τη σχετική σημασία των διαφορετικών τρόπων θεώρησης των ποιημάτων: κάθε ποίημα είναι μια δομή συντεθειμένη από λέξεις και ταυτόχρονα ένα γεγονός (μια πράξη του ποιητή, μια εμπειρία του αναγνώστη, ένα γεγονός στην ιστορία της λογοτεχνίας) (...) αν εξαίρουμε τη σημασία της αποστροφής, της προσωποποιίας και της υπερβολής, συμπλέουμε ουσιαστικά με εκείνους τους θεωρητικούς, οι οποίοι στο πέρας των χρόνων, τόνισαν ιδιαίτερα ό,τι διακρίνει την ποίηση από άλλες γλωσσικές πράξεις, ό,τι την καθιστά λογοτεχνικότερη όλων των μορφών (γραπτού λόγου)..'' (4)

_____________________

Πηγές/Βιβλιογραφία: (1) ''Ελληνική Γραμματολογία'', Μόλχο 18η, Α. Γεωργοπαπαδάκου. (2)"Το λογοτεχνικό σχόλιο στη Νεοελληνική γλώσσα", Γράφημα 2021, Νόπη Ταχματζίδου. (3) epikuross.wordpress, δοκίμιο του Κων/νου Λίχνου. (4) ''Λογοτεχνική Θεωρία'', Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2000, Τζόναθαν Κάλλερ.

Π α ρ ά ρ τ η μ α:

Συνεντεύξεις του Γιώργου Σ. Κόκκινου

1. στο ArtOfLiving.gr 10/11/2021
σε αναδημοσίευση στο ιστολόγιο Homo Universalis 11/11/2021 και στο Θυμοσοφείν 22/11/2021
2. στο Culture365.gr 17/05/2020
& στην ηλεκτρονική έκδοση του περιοδικού Τεύχος 1 - Ιουν. 2020
(link 2) Τεύχος 1 - Ιουν. 2020
3. στη σελίδα πρωτότυπης αρθρογραφίας Your e-Articles 08/06/2020
4. στο FreeMinds.gr 20/05/2019
και σε αναδημοσίευση στο περιοδικό se-skepseis.gr 12/07/2019