Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής

Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής – Μέρος Δ’

Μια συνοπτική ματιά στη Θεωρία της Λογοτεχνίας

''..Καθώς παρακολουθεί κανένας την κίνηση των βιβλίων και διαβάζει τις κριτικές, τις ανθολογίες και τις πολυποίκιλες λογοτεχνικές εγκυκλοπαίδειες, διαπιστώνει με κατάπληξη πως λείπουν πολλά νέα ονόματα που έχουν δώσει αξιόλογο έργο, κι όλα δείχνουν πως τραβάνε σταθερά για τον εμπλουτισμό της Νεοελληνικής λογοτεχνίας και την ανανέωσή της. Το φαινόμενο δεν είναι απογοητευτικό για τους παραλειπόμενους πίσω από μια ανέντιμη συνωμοσία σιωπής, αλλά για τους ίδιους τους κριτικούς, για τους ανθολόγους, τους ιστορικούς της λογοτεχνίας και τους ''εγκυκλοπαιδιστές''. Γιατί δίνουν την ψευδαίσθηση πως η Νεοελληνική μας λογοτεχνία στριφογυρίζει γύρω απ' τα δέκα-είκοσι γνωστά ονόματα και πως δεν υπάρχουν νέοι που θα πάρουν αύριο στα χέρια τους την υπόθεση της πνευματικής ανανέωσης. (...) Οι καθιερωμένοι λοιπόν και ποικιλότροπα ''λιβανιζόμενοι'' μπορεί να μη φταίνε οι ίδιοι για τον παραγκωνισμό των νέων. Κάποτε φταίνε και οι ίδιοι οι νέοι, που νομίζουν πως άμα περάσουν στις πολύχρωμες ''κλίκες'' θα γίνουν στ' αλήθεια λογοτέχνες. Ενώ μονάχα με το έργο τους θα γίνουν. Με το έργο τους θα δώσουν το μεγάλο τους δημιουργικό παρόν. (...) Ποτέ δεν κάνει τον λογοτέχνη ο κριτικός. Τον λογοτέχνη τον κάνει η έμπνευση, η άσκηση, η επιμονή, η πίστη. (...) Ετούτη η μελέτη γράφτηκε για να επισημάνει τα φιλολογικά μονοπώλια. Για να προσδιορίσει τους ''αστοιχείωτους'' που κάθε λίγο και λιγάκι πετάνε στο τυπογραφείο τα υποκριτικά τους φληναφήματα και το - με το αζημίωτο - ενδιαφέρον τους για την ''πνευματική'' προκοπή του τόπου και του λαού. (...) Η ανανέωση είναι βασικός παράγοντας προόδου στη λογοτεχνία. Δίχως τα ανανεωτικά ρεύματα και τις ανανεωτικές προσπάθειες τίποτα δεν μπορεί να προωθηθεί. Και την ανανέωση τη φέρνουν πάντα οι νέοι. Γιατί οι νέοι εκφράζουν πιο πολύ το μέλλον του τόπου και οραματίζονται το δημιουργικό Αύριο..'' (1)

Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε, μέσα από αυτή τη μελέτη στο ιστολόγιο της Πορφυράδας, τα ηθικά όρια της Τέχνης. Κι επειδή ο ίδιος ο όρος παραπέμπει σε κάτι επιτρεπτό και σε μη επιτρεπτό ή σε θεμιτό και μη θεμιτό, τα όρια της Τέχνης επαναπροσδιορίζονται κάθε φορά ανάλογα με το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εκάστοτε εποχής. Διαμέσου των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών προκύπτουν ηθικοί περιορισμοί ακούσια ή εκούσια από τα λεγόμενα ''ταμπού'' που λογοκρίνουν την Τέχνη. Μέσα από το αναπαραγόμενο έργο υποδεικνύεται ανά εποχή το ''επιτρεπτό'' πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να κινηθεί το καλλιτεχνικό έργο που καλείται ακόμα να διατμήσει, να σπάσει ή να υπερβεί τα υπαρκτά όρια και να τα επαναπροσδιορίσει εκ νέου. Μέσα από τη σύγχρονη Τέχνη το καλλιτεχνικό έργο έρχεται να ερεθίσει τις δικές μας ευαισθησίες για να μας καταστήσει συνεργούς και συμμέτοχους στα νέα όρια που θέτει. (2)

Αξίζει επίσης να συνυπολογίσουμε τη διασύνδεση και των ορίων της αισθητικής, δηλαδή εκείνης της αισθητηριακής αντίληψης που μας εξυπηρετεί στο να κατανοήσουμε ένα έργο τέχνης, χαρακτηρίζοντάς το ''ωραίο''. Η διαδεδομένη θέση ότι οι τέχνες θα πρέπει να επικεντρώνονται στην παραγωγή του ''ωραίου'', θεωρείται στη σύγχρονη εποχή ξεπερασμένη. Επομένως η έννοια του ''ωραίου'' στην Τέχνη, σήμερα επανασυστήνεται και επαναπροσδιορίζεται μέσα από καινούργιες θεωρίες και καλλιτεχνικά ρεύματα. (3)

Η γενική και ευρεία έννοια της ηθικής στην τέχνη καθώς και η έννοια της αισθητικής είναι πλέον αόριστες έννοιες, οπότε ο σεβασμός του καλού γούστου και η αποφυγή της προσβολής κοινών ηθικών κριτηρίων δεν συνεπάγεται κατ' ανάγκη και την προστασία των ηθικών δικαιωμάτων. Αρκεί με την ευρύτερη έννοια του ''ηθικού'' να μην χαρακτηρίζεται κάτι ως απάνθρωπο. Μια αυθαίρετη ''τέχνη του κακού'' που θίγει την ανθρωπιά μας και προκαλεί αποτροπιασμό δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αποδεκτή καλλιτεχνική αξία.

Το πρόβλημα της διαπλοκής ''τέχνης και ηθικής'', δηλαδή της σύγκλισης αισθητικών και ηθικών αξιών, εξακολουθεί να αποτελεί πεδίο διαφωνιών στη σύγχρονη εποχή. Στην αντιμετώπιση ενός έργου με καθαρά ηθικά κριτήρια θα πρέπει να διακρίνουμε τα όρια πρόσληψης μεταξύ ηθικής και αρνητικής ηθικής με βάση την εκάστοτε εποχή. Θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψιν ότι ο καλλιτέχνης δεν πρεσβεύει απαραίτητα τις θέσεις που εκφράζονται μέσω του έργου του, καθώς ένα έργο τέχνης εκφράζει τις ηθικές αξίες που απορρέουν από το ίδιο το έργο. (4)

''...Η ποίηση της παράδοσης αρχίζει κυρίως από τον Σολωμό και τον Βαλαωρίτη, περνάει στον Μαβίλη, τον Παλαμά, τον Γρυπάρη και τον Μαλακάση και φτάνει ως τον Σικελιανό και τον Βάρναλη για να τελειώσει την πορεία της, κάπως άδοξα, στα χέρια των νεότερων που αφού στην αρχή ερωτοτρόπησαν μαζί της, την εγκατέλειψαν για ν' ακολουθήσουν την καινούργια τεχνοτροπία, τον Ελεύθερο στίχο. Οι απαισιόδοξοι είπαν πως πέθανε η ίδια η Ποίηση, απλώς πέθανε η έμμετρη ποίηση, με τις ρίμες, τις βιλανέλλες, τα τετράστιχα και τα σονέτα. Η παραδοσιακή ποίηση μένει μονάχα στις γραμματολογίες κι ίσως ακόμα στους παιδικούς στίχους. (...) Όταν λέμε νέα ποίηση πρέπει να 'μαστε σαφείς. Ο Υπερρεαλισμός ήταν ένα ποιητικό κίνημα που εκδηλώθηκε πρώτα στη Γαλλία και είχε σαν αντίπαλο στόχο την ποίηση της παράδοσης, την καθιερωμένη. Η σοβαρότητα υποχώρησε μπροστά στο νεανικό ενθουσιασμό, Τα πολλά και διάφορα μοντέρνα πνευματικά κινήματα έφεραν στην ποίηση δύο εντελώς καινούργια στοιχεία, την αισιοδοξία και την ανανεωμένη μορφή. (...) Κατά κόρον μιλάμε όλοι για την γενιά του '30, αλλά ξεχνάμε πως τη γενιά τούτη τη δημιούργησαν οι δραματικές περιπέτειες της προηγούμενης δεκαετίας. Πόλεμοι, κινήματα, δικτατορίες, διχασμοί, προσφυγιά. Όλα τούτα έγιναν κινητήρια δύναμη και πηγή εμπνεύσεων για την καταγραφή τους. (...) Οι λογοτέχνες της εποχής μας (της γενιάς του '70) δίνουν πληθωρικά τα καινούργια τους βιβλία, που διακρίνονται για την προσπάθειά τους να ξεφύγουν από κάθε κατεστημένο κι από την αναζήτηση μιας ζωής με ειρήνη και ανέσεις. (...) Η συντριπτική πλειοψηφία των νέων δημιουργών εμπνέεται από τις περιπέτειες του ανθρώπου και υψώνει τη φωνή της διαμαρτυρίας. Αυτοί που άρχισαν την ωραία τους οδοιπορία, που εκπέμπουν τα καινούργια ανανεωτικά τους μηνύματα...'' (1)

_____________________

Πηγές/Βιβλιογραφία: (1) Μιχάλης Σταφυλάς, 1976 - τ.Α' ''Διαρκής Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας'' (Εκδόσεις του περιοδικού Θεσσαλική Εστία). (2) academia.edu , άρθρο της Δωροθέας Κοντελετζίδου. (3) Μεταπτυχιακή-Διπλωματική εργασία, Παν. Ιωαννίνων 2018, Χριστ.Δάφνη Τάτση. (4) ''Αισθητική και Θεωρία της Τέχνης'', Εκδ. Καρδαμίτσα 1994, Π. Χριστοδουλίδης, Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρία.

Τα προηγούμενα μέρη της μελέτης στην Πορφυράδα:

Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής – Μέρος Α’

Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής – Μέρος Β'

Περί Λογοτεχνίας και Ποιητικής – Μέρος Γ’

- Επιτρέπεται αναδημοσίευση του παρόντος με αναφορά στην πηγή -